Klimaatverandering

Klimaatverandering vormt in rap tempo een van de belangrijkste bedreigingen voor werelderfgoederen (IUCN). Het Werelderfgoed Waddenzee wordt hierdoor nu al direct beïnvloed (bijvoorbeeld door de stijging van temperatuur en zeespiegel), en door bijkomende gevolgen (bijvoorbeeld door de introductie van zuidelijke warmwatersoorten en veranderingen in de timing van gebeurtenissen in levenscycli). Klimaatverandering en een toenemende zeespiegelstijging kunnen ernstige gevolgen hebben voor de structuur, de functies en de kenmerkende biodiversiteit van het Wadden-ecosysteem, maar ook voor de veiligheid van de bewoners van de regio. Het aanpakken van deze effecten als een sectoroverschrijdend thema is een grote uitdaging voor de Trilaterale Waddenzee Samenwerking (TWSC), met name vanwege de onzekerheden in de voorspellingen van de effecten van klimaatverandering.

De trilaterale inspanningen rondom de complexe uitdagingen van klimaatverandering begonnen in 1998. Toen werd de trilaterale werkgroep Kustbescherming en Zeespiegelstijging (Coastal Protection and Sea Level Rise, CPSL) opgericht, van waaruit deskundigen op het gebied van kust- en natuurbescherming en ruimtelijke planning essentiële inbreng leverden aan de Trilaterale Regeringsconferenties. Voortbouwend op dit fundament, werden deze inspanningen in 2011 met de oprichting van de trilaterale Task Group Climate (TG-C), sinds 2019 Expert Group Climate Change Adaptation (EG-C), aanzienlijk versterkt. Deze groep nam de verantwoordelijkheden van haar voorganger, de CPSL, over. Deze overgang maakt duidelijk dat er een voortdurende inzet was en is om voorop te blijven lopen op het gebied van klimaatgerelateerde kwesties, en om strategieën aan te passen aan de veranderende dynamiek van het Waddenzeegebied.

Klimaatadaptatie-strategie

Het trilaterale werk rondom klimaatverandering richt zich momenteel op het vergroten van de veerkracht van het Wadden-ecosysteem ten aanzien van de impact van klimaatverandering. De TG-C ontwikkelde een trilaterale Klimaatadaptatie-strategie (Climate Change Adaptation Strategy, CCAS) met zeven strategische doelstellingen en leidende principes. De strategie werd op de 12e Waddenzeeconferentie, 2014 in Tønder, Denemarken, aangenomen en heeft tot doel de veerkracht van het Wadden-ecosysteem te versterken.

De 7 strategische doelstellingen en leidende principes van de CCAS
Natuurlijke dynamiek Het ecosysteem van de Waddenzee past zich sinds millennia aan veranderingen in de omgeving aan. Het toestaan en herstellen van natuurlijke dynamische processen verhoogt de veerkracht van de Waddenzee ten opzichte van klimaatverandering.
Onderlinge verbinding Door de onderlinge verwevenheid van habitats kunnen soorten en leefgemeenschappen klimatologische verschuivingen opvangen; daarmee wordt hun uitsterven voorkomen en veilig gesteld dat de karakteristieke biodiversiteit zich kan aanpassen.
Geïntegreerde aanpak Klimaatverandering is een overkoepelend thema en vereist een geïntegreerde aanpak over de grenzen en disciplines heen.
Flexibiliteit Om met onzekere voorspellingen om te kunnen gaan, is een flexibele aanpak vereist. Met een adaptief beheer kan tijdig op nieuwe informatie over actuele en verwachte veranderingen ingespeeld worden.
Langetermijn benadering Klimaatverandering en een versnelde zeespiegelstijging zijn geleidelijke processen die een aanpak op lange termijn vereisen.
Specifieke aanpak qua regio Uitdagingen en optimale aanpassingsstrategieën kunnen lokaal verschillen in het Waddengebied. Daarom zijn samenwerking en kennisuitwisseling over de beste lokaal-specifieke oplossingen vereist.
Participatie De actieve betrokkenheid van een breed scala van belanghebbenden moet leiden tot bewustzijn over de uitdagingen van klimaatverandering en tot acceptatie van aanpassingsmaatregelen.

De 7 strategische doelstellingen en leidende principes van de CCAS

Natuurlijke dynamiek

Het ecosysteem van de Waddenzee past zich sinds millennia aan veranderingen in de omgeving aan. Het toestaan en herstellen van natuurlijke dynamische processen verhoogt de veerkracht van de Waddenzee ten opzichte van klimaatverandering.

Onderlinge verbinding

Door de onderlinge verwevenheid van habitats kunnen soorten en leefgemeenschappen klimatologische verschuivingen opvangen; daarmee wordt hun uitsterven voorkomen en veilig gesteld dat de karakteristieke biodiversiteit zich kan aanpassen.

Geïntegreerde aanpak

Klimaatverandering is een overkoepelend thema en vereist een geïntegreerde aanpak over de grenzen en disciplines heen.

Flexibiliteit

Om met onzekere voorspellingen om te kunnen gaan, is een flexibele aanpak vereist. Met een adaptief beheer kan tijdig op nieuwe informatie over actuele en verwachte veranderingen ingespeeld worden.

Langetermijn benadering

Klimaatverandering en een versnelde zeespiegelstijging zijn geleidelijke processen die een aanpak op lange termijn vereisen.

Specifieke aanpak qua regio

Uitdagingen en optimale aanpassingsstrategieën kunnen lokaal verschillen in het Waddengebied. Daarom zijn samenwerking en kennisuitwisseling over de beste lokaal-specifieke oplossingen vereist.

Participatie

De actieve betrokkenheid van een breed scala van belanghebbenden moet leiden tot bewustzijn over de uitdagingen van klimaatverandering en tot acceptatie van aanpassingsmaatregelen.

De implementatie van de strategie werd in 2017 in een CCAS-monitoringrapport geëvalueerd. De zeven principes worden in het trilaterale Waddenzeegebied bij veel verschillende projecten en in de beleidsvorming toegepast. De TG-C beveelt aan dat het monitoren van de trilaterale CCAS wordt voortgezet en dat de resultaten worden ingebed in het trilaterale klimaatveranderingsbeleid op lange termijn. Bovendien moet de trilaterale kennisuitwisseling over best practices ten opzichte van aanpassing aan klimaatverandering gestimuleerd worden. De huidige EG-C steunt deze aanbevelingen en werkt aan de uitvoering ervan.

Climate Vulnerability Index

De Waddenzee staat op de Werelderfgoedlijst vanwege haar uitzonderlijke betekenis qua natuur, haar Uitzonderlijke Universele Waarde (Outstanding Universal Value, OUV). Derhalve is de permanente bescherming van dit erfgoed van het grootste belang voor de hele internationale gemeenschap. In de jaren 2020-2022 werd in de Waddenzee de Climate Vulnerability Index (CVI) methodologie getest. De CVI is een systematisch hulpmiddel om snel het risico van klimaatverandering op een Werelderfgoed te beoordelen.

Met deze methode werden de navolgende drie klimaatstressoren die van invloed zijn op de Waddenzee-OUV als meest belangrijk geïdentificeerd:

temperatuurontwikkeling (lucht en/of water);
extreme temperaturen; en
zeespiegelstijging.

Deze waren consistent voor de twee tijdsbestekken die in beschouwing zijn genomen (ca. 2050 en ca. 2100). Hierbij werd gebruik gemaakt van een 'business-as-usual' klimaatscenario (RCP8.5), dat het meest waarschijnlijke resultaat van het huidige wereldwijde beleid inzake broeikasgasemissies representeert. De kwetsbaarheid van de OUV werd voor beide tijdsbestekken beoordeeld als hoog (de hoogste categorie). Terwijl de kwetsbaarheid voor de twee temperatuurgerelateerde klimaatstressoren in beide tijdsbestekken als hoog werd beoordeeld, escaleerde de kwetsbaarheid voor de gevolgen van zeespiegelstijging van laag in ca. 2050 naar hoog in ca. 2100. In totaal en voor beide tijdsbestekken is er een potentieel groot verlies of substantiële verandering van de meeste kenmerken die de OUV bepalen.

Kustbescherming en Nature-based solutions

De gevolgen van klimaatverandering in de Waddenzee hebben een rechtstreeks verband met kustbescherming en ruimtelijke ordening, omdat overstromingen en kusterosie als gevolg van zeespiegelstijging en stormvloeden een aanzienlijk risico vormen voor verlies van mensenlevens en economische schade in het Waddengebied. Er leven ongeveer 3,5 miljoen mensen in het Waddengebied die afhankelijk zijn van een effectief en betrouwbaar kustrisicobeheer (CPSL, 2010). Beheerplannen en -projecten moeten rekening houden met onzekerheden over de omvang van de klimaatverandering en hoe het uiterst complexe Wadden-ecosysteem hierop gaat reageren. Kustbescherming is ook een belangrijk onderwerp in het SIMP Integraal Beheerplan voor ÉÉN Werelderfgoed Waddenzee.

Traditioneel worden verharde structuren, zoals betonnen dammen of met stenen of asfalt bedekte dijken, als bescherming tegen overstromingen gebruikt. Met de toenemende effecten van klimaatverandering zullen kustgebieden steeds kwetsbaarder worden voor overstromingen, erosie, verlies van biodiversiteit en de hogere kosten die deze grijze infrastructuur met zich meebrengt. De vraag naar een adaptieve hoogwaterbescherming en een beheer dat de belangen van kustrisicomanagement en natuurbehoud combineert neemt toe. Daarmee wordt ook ruimte gegeven aan nieuwe concepten van eco-engineering. Nature-based Solutions (NbS) is zo'n opkomend complementair concept, waarbij gebruik gemaakt wordt van natuurlijke processen om de bescherming tegen kusterosie en overstromingen te waarborgen. Zowel de natuur als de mens zouden kunnen profiteren van dit soort oplossingen.

Binnen het INTERREG Noordzee Regio-project ‘Building with Nature (BwN; 2015-2021)’is een gemeenschappelijke transnationale kennisbank ontwikkeld om de effectiviteit van NbS te optimaliseren. In dit project, dat de hele Noordzee-regio omvatte, werkten partnerorganisaties uit België, Denemarken, Duitsland, Nederland, Noorwegen, Schotland en Zweden samen met het overkoepelende doel om kusten, estuaria en stroomgebieden flexibeler en veerkrachtiger te maken tegenover de gevolgen van klimaatverandering. Het Gemeenschappelijke Waddenzee Secretariaat (CWSS) was een partnerorganisatie in het BwN-project en ondersteunde de kennisbank voor best practices voor Building with Nature-activiteiten met een Wadden Sea Climate Change Adaptation Information Platform. Dit omvat trilateraal beleid en beheer, best practices, monitoring en evaluatie, en activiteiten op het gebied van communicatie en educatie (beleidsrapporten, wetenschappelijke rapporten, projecten etc.) tot 2018.

Voor de periode 2022-2028 is er een vervolgproject binnen het Interreg-Noordzee Regio-programma ontwikkeld, genaamd MAinstreaming NAture BAsed Solutions through COASTal systems (MANABAS COAST). Dit project bereidt de weg voor grootschalige toepassing en implementatie (mainstreaming) van Nature-based Solutions (NbS) in Noordzee-kustsystemen, waarbij doelstellingen op het gebied van overstromings- en kusterosiebeheer en biodiversiteit worden gecombineerd. Pilots vinden plaats van Zweden tot Frankrijk, waaronder ook een aantal in de Waddenzee. Als projectpartner faciliteert het CWSS kennisuitwisseling met de Trilaterale Waddenzee Samenwerking en met trilaterale werkgroepen.